Mehmet Erte’nin ‘Sahipsiz Yüzler’ novellası Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı. Öznenin ötekiyle münasebetini, şov toplumundaki bireyin kimliğini irdeleyen kitap, varlık şuurunu ıskalayan karakterleri odağa almakta.
Sahipsiz Yüzler, Mehmet Erte, 152 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2023. ‘Sahipsiz Yüzler’, birbirleriyle alakası olan ve birebir yerde bir ortaya gelen bir kişi takımına sahip: [Mehmet] Erte, [Mehmet] Gün, Celal Beyefendi, Leyla, Aslı, Ferhat, Zeynep, Ebru, Deniz ve Tahir. Erte ile Ebru, Gün ile Zeynep, Ferhat ile Leyla evli. Aslı ise Ferhat’ın eski nişanlısı, Tahir’le geçmişlerini bağlayan karakter. Celal Beyefendi ise hayatı hakkında öyküler uydurarak kim olduğunu açık etmeyen, son derece ironik ve keskin zekâlı biri, tıpkı vakitte Leyla’nın amcası. Tüm bu şahıslar Ferhat’ın İzmir’in bir kasabasında bulunan bir kilisede açtığı fotoğraf standında bir ortaya gelecektir. Ferhat ressamdır, Tahir de. İkisi esasen hoş sanatlar kısmından okul arkadaşı, üstelik rakipler. Ferhat soyut olana, kavramsala yönelirken Tahir ikisine de karşı, eskimiş akımlara, unsurlara bağlı. Ortalarındaki fark ise üniversite yıllarında Ferhat’ın yükseleceği düşünülürken Fransa’ya personel olarak giden Tahir’in meşhur bir ressama dönüşmesi. İnzivaya çekilen Ferhat ise taşrada fotoğraf öğretmeni, “Utangaç Şeytan” isimli yirmi tabloluk bu stant, onun “ilk” standı. Kurgunun düğümlerinden biri de hepsinde farklı üsluplar harmanlanarak resmedilen bu bayan portreleri. Ferhat’la ilintisi olmayan Deniz, bayanları kendisi zannederek şaşırmakta. Tahir’e kalırsa bu bayan tasvirlerinin her birinde Ferhat’ın kendisi var. Celal Beyefendi ise tüm tuvallerin aslında tek bir bütünü oluşturduğunu düşünmekte. Öte yandan, Ferhat’ın eski nişanlısı Aslı’yı resmetme ihtimali de var. Çünkü Aslı, şu an kırklı yaşlarda olan bu adamın dönüm noktası olmuş. O yıllarda köle-efendi ilgisiyle bir aradalar. Erte de bir gece dahi olsa bu çeşit bir tecrübeyi Leyla ile yaşamış. Editör ve çoksatan birtakım romanların gölge müellifi Gün ise onu aldatan Zeynep’le birlikte. Meğer eşini, bir romantik olarak tanımladığı Deniz ile uzun vakittir aldatan kendisi.
Kısaca, kitabın alaka örgüsü karmaşık, herkes bir biçimde birbiriyle ilintili. Lakin ismi ve soyadıyla, lisans kısmına varana dek romanda kendisini de var eden muharrir bunun bir kurgu olduğunu daima sezdirmekte. Okur, karşısındaki metnin bir kurmaca, bir uydurmaca olduğunun her daim ayırdında. Yani bir oyunsuluk kelam konusu. Bu oyunsuluk içerisinde de anlatıcı ön planda. Kitapta bahis edilen benlik, ben-öteki alakası, aşk, romantizm, kimlik, özne, toplumsallık üzere felsefi sorunsallarda düşünümleriyle boşlukları dolduran, sorularıyla okuru kışkırtan o. Bu bağlamda anlatı/deneme cinsleriyle dirsek temasında bir metin kelam konusu. Anlatıcının kendi düşünümlerini ön plana çıkarması okuma hareketini icra etmekte olan okurun düşünüm payına fazlaca sızmakta. Yani, yazar-anlatıcı-metin-okur ortasındaki boşluklar oldukça az. Bazen ise tanımlamalar fazlaca keskin: “Aşk toplumsal bir şey ve sansür de bu yüzden var” üzere. Müellif, okurun metni, metne müdahil anlatıcıyı hatta kendisini de aşarak farklı bir düşünüme, daha çetin bir çıkmaza ulaşmasını istiyor tahminen.
Metinde irdelenen kavramlara temas edersek birincinin aşkı çarpıtan romantizm ve romantiklik sıkıntısında durmalı. Anlatıya nazaran romantik öykünen, benzerlikler kuran kişidir. Meğer benzerlikler kurarak, eşsiz olduğunu kanıtlamaya çalışarak kendisiyle çelişir. Gerçek hayattan temel itibariyle kopuktur. Öykünme organı sayesinde yaşanılan hayat ile sembolik gerçekliği birbirine bağlayarak var olur. Böylelikle sorgulayan, detaylarda kaybolan bir yapısı vardır. Bu sebepten de kendi pozisyonunu görmekten acizdir. Yani hem alaka içerisindeki yerini hem de özneliğini yitirir. Sonuçta düşsel olana ulaşma mefkuresi onu bir yere getirmez, kimliğini kaybetmesine sebep olur. Tıpkı Ferhat ve Aslı’nın köle-efendi ilgisindeki üzere. Ferhat kölelikle, Aslı ise efendilikle “-mış üzere yaparak” kendilerini buldukları yanılgısına kapılarak varlık şuurlarını ıskalayan karakterler olarak karşımıza çıkarlar. Tahminen de bu yüzden Ferhat’ın fotoğraflarında öykünme ve kendisine ilişkin olmayan birçok üslubu birleştirme eğilimi kelam mevzusudur. Sonuçta üslupsuzdur. Öteki bir deyişle onun üslubudur üslupsuzluk. Tahir, daha yabanıl bir karakter olarak karşımıza çıkar. Soyuta düşkün olmasa da gerçeklik düzleminde harekete geçemeyen, aksiyonsuz bir öznedir. Hareketsiz bir özne ne derece öznedir? Seksenli yaşlarda olan Celal Beyefendi ise hayatını uydurmaca olarak sunar insanlara. Karşısındakileri bu uydurmacalara inandırmak için elinden geleni yapar. Burada sanatsal referansları kendisine nazaran biçimlendirerek farklı benlikler yaratır. Muziptir, hazırcevaptır, ironiktir. Kendi uydurmacasına muhatabı inandığı ölçüde vardır. Böylece, bir nevi sanatçıdır o da. Uydurmaca-gerçek bağı ortasındaki boşluklarda var eder kendini. Aksi okumayla, birtakım soruların yanıtına ulaştığından hayatın asıl kurgusuyla alay eden kalender bir karakter olarak da görülebilir. Aşk ise birden fazla vakit bir yanılgı olarak karşımıza çıkar metinde. Bağlar, çok karmaşık kodlarla biçimlenen, birtakım kabullere dayalı, istek ve kültür ortasında sıkışmış, örtük ve toplumdan saklanan düzeneklerdir güya. Buradan da bir soruya varmak mümkün: Hayatın ipleri ne derece elimizdedir? Özne olamıyorsak esasen biz değilizdir, özne oluyorsak da biz kimizdir? Sonuçta, kimi değişmezlerden kelam etmek mümkün olsa dahi sabit bir özne tarifi mümkün kılınmaz. Sayısız karmaşık kod ile eyleyen “özne” diye isimlendirdiğimiz “ben” aslında birden çok kimlik taşır: Öznenin çoğul kimliği.
“Çoğul kimliği özneye şeytansı bir nitelik katıyordu; ancak özne –şeytan üzere bizi ayartmak için değil– hakikatle kurduğu çapraşık bağlantı nedeniyle daima utanacak bir eksikliği bulunduğu için çeşitli kimlikler altına saklanıyordu. Ferhat standına tahminen de bu yüzden ‘Utangaç Şeytan’ ismini vermişti. Öbür yandan kimliği değişse de öznede sabit kalan bir şey vardı, o ortak öz sayesinde tüm portrelerin birebir modele ilişkin olduğunu anlayabiliyorduk. Pekala ressam için de bu türlü diyebilir miydik? İmzası dışında o neredeydi?” (s.87-88)
Gerçekten de Ferhat’ın hem hayat hem de sanat içerisinde nerede olduğu bulanıktır. Bu noktada kurgu-gerçeklik, hayat-uydurmaca çatışmasıyla karşı karşıya kalırız. Anlatıcının okura bir kurgu-metin içerisinde olduğunu devamlı sezdirmesi tahminen bu maksatladır. Çünkü insan akıl ve mantık yordamıyla sebep-sonuç alakası kurarak mananın peşinde koşmaya çalışır birden fazla vakit. Gerçekten Ferhat, Aslı’yla münasebeti hakkında Tahir’e şöyle der:
“Hayat bir öykü üzere dengeli değil. Olaylar ortasında boşuna bir neden-sonuç bağı arıyoruz. Tahminen şaşırırsın: Birbirimizi sahiden sevdiğimizden sırf ayrılırken emin olabildim ve bu duyguyu armağan ederek beni bıraktığı için ona minnet duydum.” (s.125)
Akla yatkın, sebep-sonuç ilgisine uygun bir yargıya varan insan kendini inançta hisseder. Pekala ya hayat dengeli değilse? İşte o vakit tekinsiz bir hayatın içine hapsolmuştur. Tahminen bu sebepten dolayı bu “şeyin” iki tarifi vardır: Hayat ve ömür. Ömür, yemek-içmek demektir, çok içene tıpkı kökten bir sıfatla sesleniriz, ayyaş. Lakin hayat, sınır[lar] manasına gelir. Yani, kendini özne kılmayı başarsa da başaramasa da insan tariflerinin ötesinde birtakım sonlar mı kelam hususudur? Bu kabulden hareket edersek, insan pek güçsüz kalır. Güçsüzlükten de öte ereksiz kalır ki bu daha korkutucu, daha huzursuz edicidir. İşte bu vahim, huzursuz ve tekinsiz, sayısız kodla, sayısız örüntüyle öznenin kimliğini şekillendirdiği hayat içerisinde muharririn işaret ettiği bir çıkış yolu, en azından bir uğraş alanı mümkün müdür? Şahsımca müellifin sezdirdiği bu arena sanattır. Üslupsuz tablolar resmeden Ferhat da ilkel tablolarla meşhur olan Tahir de kurmacaya bağlanan Celal Beyefendi de sözleri kendi imajını yaratmak için kullanan Erte de; -mış üzere yapan, palavraya, uydurmacaya sığınan başka karakterler de bu bağlamda “sanatçı” olarak görülebilir. Hayat ile çatışan tüm bu karakterlerin kendilerini varlık şuuruna ulaşarak kılamıyor oluşunu vurgulamalı. Tahminen de muharririn okura bıraktığı asıl boşluk budur: Sanat bizleri nasıl var edebilir?